Durf te denken in dilemma's

Het lijkt er wel eens op, dat je vooral wordt gevraagd te adviseren zodra zich spanningen voordoen. En dat die spanningen zich steeds eerder voordoen. Hoe herken je wat er dan toe doet? En hoe help je de organisatie om in spannende situaties wat werkt, wat goed voelt en ook jezelf deugd doet?

Voer voor communicatie is het zeker: de spanningen die zich in en om organisaties aandienen. Zoals:
- Grijpen we bij een misstand meteen in of laten we betrokkenen zelf oplossingen vinden?
- Gunnen we de initiatiefnemers van een innovatie vrije hand of grijpen we terug op de regel?
- Kiezen we voor maatwerk of rechtsgelijkheid?

Als zich zo’n spannende opgave aandient, komt het aan op gemeenschappelijk maken: de letterlijke vertaling van het werkwoord ‘communiceren’. Dat is vooral relevant als, bedoeld of onbedoeld, twee kwaden aandacht vragen, en je je afvraagt wat het goede is. Als niets doen geen optie is.

Weifelmoedig
Etymologisch is het begrip dilemma verwant aan ‘twijfel’: je hebt twee mogelijkheden. Alles begint dan met erkenning van het ongemak en een stem geven aan wie zich roert over wat schuurt. Baruch de Spinoza dankt er zijn bekendheid aan. Begin 17e eeuw waagde hij het hardop vragen te stellen bij Bijbelteksten: een man die over het water kan lopen, is dat letterlijk zo bedoeld? We zouden dit nu als ‘weifelmoedig’ betitelen. Hij werd uit de Joodse gemeenschap gestoten, en pas later geroemd, als een heraut van de Verlichting, die leerde om vragen te stellen. Dat helpt om verantwoordelijkheid te nemen en ware wijsheid te vinden. ‘Je mag twijfelen, maar niet aarzelen’, zei burgemeester Kees van Rooij van Meierijstad in VNG Magazine: ‘Het is belangrijk dat je niet alleen laat zien wat je besluit is geworden, maar ook hoe je dat besluit genomen hebt’.

Dilemmalogica
Het omgaan met spanningen prikkelt je professionaliteit, toch? De observatie dat er evenwel dan ook kramp kan ontstaan, is bij de Rijksoverheid aanleiding geweest om meer - en vooral eerder - werk te maken van het communiceren van spanningen bij maatschappelijke opgaven. Doorgrond dan de redeneerlijn die zich rond het dilemma aftekent. ‘Dilemmalogica’ staat voor een manier van kijken naar dilemma’s: wat is de logica die zich voordoet bij de mensen die ertoe doen?
Samengevat helpen dan enkele ‘denkstappen’:
- Verzeker jezelf van wie ertoe doet;
- Help betrokkenen te zien wat scheidt en vooral wat bindt;
- Benoem vervolgens de kansrijke perspectieven, die uit het contact naar voren komen.

Het denken helpt bij het doen, want daar draait het natuurlijk om.

1. Alles begint bij erkenning. Ervaren betrokkenen bij een kwestie dat ze er mogen zijn? Dat hun stem wordt gehoord en wat gezegd wordt, ertoe doet? Benut bij je peiling het werkwoord ‘verlangen’, dat steekt dieper dan standpunten en belangen. Meer dan sympathie komt het aan op empathie: inleven is meer dan meeleven. Mensen hebben haarfijn door of er echt contact wordt gemaakt en hun zorgen ertoe doen. Wie niet door deze cruciale ‘toets der kritiek’ komt, blijft in de weerstand hangen, of gooit de kont tegen de krib.

2. Ordening staat voor jouw vermogen om een koppeling te maken tussen wat er voor de verschillende deelnemers toe doet. Dat kunnen ‘frames’ of interpretatiekaders zijn, maar vaak heb je met een mengelmoes van ongepolijste, vage noties te maken. Zienswijzen kunnen uiteenlopen en elkaar ronduit bijten. Onderken dat, durf polariteiten ook te benoemen, maar interessanter is te kijken naar wat verbindt. Ga op zoek naar de gedeelde vraag, de ‘common ground’, datgene waar (zo mogelijk alle) partijen het over eens zijn. Wat kan wèl? Zodra je het namelijk ergens over eens bent, kun je volgende stappen overwegen - en nemen.

3. Wie in staat is tot erkenning en ordening, ziet vaak het speelveld veranderen. Er ontstaat nieuw ‘eigenaarschap’ bijvoorbeeld, mensen werpen zich op om nieuw perspectief te verkennen. Dat kunnen processtappen zijn. Het kan gaan om iets dat partijen samen willen onderzoeken of onder woorden willen brengen – of in beeld. Bij storytelling gaat het al enige tijd meer om de ‘telling’ dan om de ‘story’. Willen en kunnen mensen iets in hun eigen biotoop verder brengen?

Net als weerstand oogt dilemma vaak negatief. Zie het als Cruyff: ‘elk nadeel heb z’n voordeel. Als je in een dilemma duikt, blijkt zo vaak dat iemand die ergens tegen is, ook ergens vóór is. Help ook dat cadeautje uit te pakken. En laat me weten of dat lukt, of niet: g.rijnja@minaz.nl.